مراتب اربعه‌ي سلوك
مراتب اربعه سلوک
چقدر خوب است كه انسان اهل حساب باشد، و سالك طريق الي‌الله را پس از توبه‌ي كامل ضرورت است كه با مراتب اربعه‌ي سلوك انس گيرد و هميشه با اين اركان سلوك توجّه كامل به حقّ جلّ جلاله داشته باشد، چرا كه توجّه كامل به حقّ داشتن موصول نشود مگر به رعايت كردن چهار ركن سلوك و بعد از آنها، اميد به رحمت بي‌منتهاي دوست... و اركان اربعه‌ي سلوك عبارتند از:
1 ـ مشارطة:
سالك بايد در اوّل صبح با نفس خويش مشارطة نمايد، يعني شرط‌بندي كند كه امروز را تا وقت خواب نبايد از من گناهي سر بزند، و يا با خداوند خويش شرط مي‌كند و عهد مي‌بندد كه فلان عمل را انجام مي‌دهم، عمر انسان بهترين سرمايه‌ي اوست و بايد حداكثر استفاده را در دنيا داشته باشد تا در آخرت سربلند گردد، در قرآن مي‌خوانيم: در آخرت زيانكاران گويند: رَبِّ ارْجِعُوني لَعَلّيِ أَعْمَلُ صَالِحاً فِيَمَا تَركْتُ (مؤمنون آيات 99 و 100) خداوندا مرا به دنيا بازگردان تا عمل صالح انجام دهيم. و در روايت آمده است: «روز قيامت شبانه‌روز آدمي را به ساعت‌هايي تقسيم كنند و هر ساعتي در صندوقي (صندوقي از نور، ظلمت، خالي) از ديدن صندوق خالي آتش حسرت جانش را فرا مي‌گيرد، حسرتي كه يكي از عذاب‌هاي روز قيامت شمرده مي‌شود، و خداوند تبارك و تعالي مي‌فرمايد: وَ أَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَة.
به فرموده‌ي حجّة‌الاسلام نيّر تبريزي رحمة‌الله‌عليه:
نمـي‌گويم ز ايجــاد طبيعـي سر بـزن ليكن
به تكليف از اداي آنچه آنجا خواهي اينجا كن
بايد تمام مشارطة‌ها را بكند و از اين ادب سلوكي كه اثر عميقي دارد غفلت ننمايد. وَ ذَكِّرْ فَأِنَّ الذِّكْري تَنْفَعُ الْمُؤمِنيِنَ.
2 ـ مراقبة:
بعد از مشارطة بايد در تمامي ساعات روز مراقب شرط‌هاي خويش باشد و در نهايت توجّه و دقّت به آنها عمل كند.
حضرت‌آيت‌الله حسن‌زاده آملي مي‌فرمايند: «در محضر استاد علّامه طباطبايي عليه‌الرّحمة بوديم، عرض كردم، راه ترقّي و تعالي چيست؟ فرمودند: آقا تخم سعادت مراقبت است، مراقبت يعني كشيش كشيدن و حرم دل را پاسباني كردن».
پاسبان حرم دل شده‌ام شب همه شب
تا در اين پرده جز انديشه‌ي او نگذارم
و حافظ عليه‌الرّحمة چقدر زيبا در جاي ديگري مي‌سرايد:
ساكنان حرم ستر و عفاف ملكوت
با من راه‌نشين باده مستانه زدند
بزرگي را گفتند با چه عملي به اين مقام رسيدي؟ گفت: بر سر راه دل نشستم و غير او را به دل راه ندادم. چنان كه صادق آل‌محمّد(ع) مي‌فرمايد:
«اَلْقَلْبُ حَرَمَ اللهِ فَلَا تُسْكِنْ فِي حَرَمِ اللهِ غَيْرَ اللهِ»
قلب محل مخصوص جايگاه ربّ است و هرگز مكان ندهيد در قلب خويش جز خداوند را.
پس بايد مواظب و مراقب بود تا شرط‌هايي كه با معشوق كرده‌ايم عمل نماييم. و اگر مراقبت ادامه يابد اميد است كه درهاي ملكوت به روي او گشوده شود، و كار سلوك به سهولت انجام پذيرد. باز علّامه طباطبايي رحمة‌الله‌عليه مي‌فرمايند: هر چقدر در روز مراقبات من بيشتر و دقيق‌تر شود، مشاهداتي كه در شب مي‌نمايم زلال‌تر و لطيف‌تر مي‌شوند.
3 ـ محاسبة:
ركن سوّم محاسبة است، محاسبة يعني حسابرسي كردار، آن شرط‌هايي كه با محبوب كرده و مراقب اعمال بوده حساب بكشد و ببيند چقدر مراقب بوده است.
خداوند متعال فرمايد: يَا اَيُّهَا الَّذِيَنْ ءَآمَنُوا اتَّقُواللهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ، اي كساني كه ايمان آورده‌ايد از خدا بپرهيزيد و هركس بايد نگاه كند كه براي فردايش چه پيش فرستاده است. و در حديث آمده است: حَاسِبُوا اَنْفُسَكُمْ قَبْلَ اَنْ تُحَاسَبُوا.
و علّامه مجلسي رحمة‌الله‌عليه در بحارالانوار آورده است: وَ زِنوها قبل ان توزنوا ـ يعني اعمال خودتان را بسنجيد قبل از اين كه سنجيده شويد. و باز از رسول گرامي اسلام نقل است: لَاَيكُوُن الْعَبْدُ مِنَ الْمُتَّقِينَ حَتَّي يُحاسِبَ نَفْسَهُ اتَمَّ مِنْ مُحَاسَبةِ شَرِيكِهِ، وَالشَّرِيَكانِ اِنَّمَا يَتَحَاسَبانِ بَعْدَالْعَمَلِ ـ يعني بنده از زمره‌ي متّقين محسوب نمي‌شود تا آن كه به حساب خود برسد، تمام‌تر از آن كه به حساب شريكش مي‌رسد و دو شريك پس از انجام كار به حساب همديگر مي‌رسند، و باز در اصول كافي از امام موسي‌بن‌جعفر عليه‌السلام نقل است:
لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يُحَاسَبْ نَفْسَهُ فِي كُلِّ يَوْمٍ فَاِنْ عَمِلَ حَسَناً اِسْتَزادَ اللهُ تَعَالَي وَ اِنْ عَمِلَ سَيِّئاً اِسُتَغْفرًاللهَ مِنْهُ وَ تَابَ اِلَيْهِ. از ما نيست كسي كه به حساب خود رسيدگي نكند، تا اگر كار نيك انجام داده از خداوند بخواهد زياده‌اش كند و اگر كار بد انجام داده از خداوند آمرزش خواسته و توبه نمايد. و «عاقل آن است كه انديشه كند پايان را».
4 ـ معاقبة:
معاقبة آن است كه سالك پس از مشارطة و مراقبة و محاسبة، اگر مشاهده كرد كه گناهي در روز مرتكب شده و يا در پيشگاه الهي تقصيري از او سرزده است، بايد بي‌تفاوت نبوده و خود را بازخواست كند، و نفس سركش خود را تنبيه نمايد، و بگويد مگر امروز با من عهد نكردي كه قدم در راه خلاف نگذاري؟ چرا خلاف كردي و از خداوند متعال شرم نكردي؟ و چرا آبروي مرا در عالم ملكوت در پيش فرشتگان بردي و مرا رسوا نمودي...
بنابراين پس از محاسبة، اگر ديد كه نفس برخلاف مشارطة عمل كرده او را به شدّت مورد عتاب نموده و اگر عتاب كافي نبوده، مورد معاقبة قرار دهد. مثلاً اگر لقمه شبهه‌ناك خورده عقابش گرسنگي است، بايد روزه بگيرد. اگر غيبت كرده عقابش سكوت است و اگر به نامحرم نگاه كرده با تلاوت قرآن و نگاه كردن به قرآن خود را تنبيه كند.
در محضر مبارك مرحوم ميرزاجواد آقاملكي تبريزي رحمة‌الله‌عليه يكي از حضّار غيبتي كرده بود و آقا خيلي ناراحت شده به او فرموده بودند، چهل روز مرا به زحمت انداختي.